آداب و رسوم شب یلدا در مازندران

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز مازندران، شب یلدا یا به زبان محلی «چله شو» در مازندران آیین و رسوم خاصی دارد. تدارکات این شب مهم، از چند روز قبل آغاز می‌شود و در آخرین روز ماه پاییز، کارها همراه با خانه‌تکانی و دانه کردن انار و پاک کردن برنج برای شام شب ادامه پیدا می‌کند.
شب یَلدا یا شب چلّه
شب یلدا ، بلندترین شب سال است، اما می‌توان جور دیگری به یلدا نگاه کرد‌: اینکه یلدا سرآغازی است برای شکستن شب و از این شب، به بعد روز و روشنایی بیشتر و بیشتر می‌شود، پس یلدا مقدمه و طلیعه روزهای بلند است و گویا بر همین اساس، گذشتگان ما شب یلدا را به بیداری و کنار هم بودن می‌گذرانند.
شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کره شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود.
یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف می‌کنند. پس از صرف تناولات، قصه‌گویی پیرترها برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج است.
ریشه و پیشینه شب یلدا
«یلدا» برگرفته از واژه سریانی ܝܠܕܐ به معنای «زایش» و «تولد» است.
از گذشته واژه یلدا به معنای زایش و تولد است، ایرانیان باستان نیز بر این باور بودند که فردای شب یلدا، با دمیدن خورشید روزها بلندتر می‌شود تا تابش نور ایزدی افزایش می‌یابد و به این ترتیب تا آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر و خورشیدی نامیدند و به این دلیل دهمین ماه سال دی نام گرفت که ماه تولد خورشید است.
در دوران کهن، شب مظهر تاریکی و تباهی و وحشت بوده و اغلب سعی می کردند که شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد تا پلیدی و تباهی در آن راه نیابد. شب یلدا طولانی ترین شب ها است. یعنی تسلط تاریکی بر زمین از تسلط نور خورشید و روشنایی می کاهد و چون فردای این شب روشنایی بر ظلمت غالب و روز طولانی می شود، ایرانیان تولد دوباره خورشید را که مظهر روشنایی است جشن می گیرند.
آداب و رسوم شب یلدا در مازندران
شب یلدا در تمام مناطق ایران با برگزاری مراسم شب نشینی و جشن و سرور و خوردن خوارکی‌های خوشمزه زمستانی و البته گاهی هم تابستانی (هندوانه) همراه است. شب یلدا در استان مازندران آداب و رسوم جالبی دارد. مراسم «چله شو» در شهرهای استان مازندران آن‌قدر مهم است که برای مثال اگر خانواده‌ای در این شب تدارکی برای شام نداشته باشد آن را امری بدشگون می‌دانند.
شب یلدا یا به زبان محلی «چله شو» در مازندران آیین و رسوم خاصی دارد. تدارکات این شب مهم از چند روز قبل آغاز می‌شود و در آخرین روز ماه پاییز کارها همراه با خانه‌تکانی و دانه کردن انار و پاک کردن برنج برای شام شب ادامه پیدا می‌کند.
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در مازندران این است که از سال‌های دور رسم بر این بوده که حتما در شب یلدا سبزی پلو همراه با مرغ، اردک یا ماهی بخورند و با خوردن این غذا به استقبال زمستان بروند. در گذشته زنان از چند روز قبل از شب یلدا به صحرا می‌رفتند تا با دستان خودشان سبزی‌های مخصوص سبزی پلو شام شب یلدا را بچینند و آماده کنند. فسنجان با مرغ یا اردک و نیز کوکو سبزی هم یکی دیگر از غذاهای مخصوص مهمانی شب یلدا در اغلب شهرها و روستاهای مازندران است.
خوراکی های شب یلدا
خوردن انار، ماست، میوه، آجیل و تنقلاتی مثل گندم برشته، تخم بو داده هندوانه و کدو، کدو حلوایی پخته و مزه‌دار شده با دارچین و عسل و آجیل و میوه خشک که به همه آن‌ها «شب چره» می‌گویند از جمله آداب و رسوم شب یلدا در مازندران و از اوجب واجبات است. در آیین و رسوم شب یلدا در مازندران به میوه‌های شب یلدا «کِنِس» می‌گویند. در سفره شام شب یلدا حتما باید یکی از انواع پلو با برنج تدارک دیده شود چون به اعتقاد قدیمی‌ها خوردن برنج یا گندم در این شب شگون دارد و به سفره آن‌ها در تمام روزهای سال برکت می‌دهد. یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در مازندران مثل سایر نقاط ایران «شب نشینی» است.
رسم یلدا
در مازندران معمولا رسم بر این است که اگر افراد فامیل برای شام دور هم جمع نشوند حتما برای شب‌ نشینی بعد از شام، با هم از چند روز قبل قرار و مدار می‌گذارند و معمولا همه افراد برای شب‌ نشینی به خانه بزرگ‌تر فامیل می‌روند و تا پاسی از شب با خوردن خوراکی‌های مخصوص شب یلدا بیدار می‌مانند و گاهی هم برای سرگرمی با هم کشتی می‌گیرند یا مچ می‌اندازند، شعرها و آوازهای قدیمی برای شب یلدا به زبان مازندرانی و منظومه‌های امیری و طبری می‌خوانند یا با اشعار حافظ فال می‌گیرند.
در زبان مازندرانی به میز یا سفره‌ای که خوراکی‌های شب یلدا را روی آن می‌چینند «میزد» می‌گویند. در فرهنگ بومی مازندران برای شب یلدا این «میزد» که معمولا روی یک کرسی چیده می‌شود پر است از انواع میوه‌های مختلف، مغزها و آجیل و انواع دانه‌های بو داده. جالب است بدانید که ایرانیان باستان این شب را شب تولد الهه مهر «میترا» می‎‎پنداشتند و به همین علت این شب را جشن می‎گرفتند و سفره ای رنگین می‌گستردند و”میزد” نثار می‌کردند. «میزد» نذری یا ولیمه‎ای بود غیر نوشیدنی، مانند گوشت و نان و شیرینی و حلوا. مازندرانی‌ها اعتقاد دارند در این شب بهتر است میوه‌هایی که دانه بیشتری دارند را میل کنند (مثل انار و هندوانه) که نمادی از برکت و حاصل‌خیزی و باروری هستند. علاوه بر این فلسفه خوردن انار و هندوانه را هم رنگ سرخ‌شان می‌دانند که که سرخی خورشید را در تاریکی طولانی‌ترین شب سال تداعی می‌کند. حتی در گذشته که انار و هندوانه کمتر بود زنان خانه این میوه‌ها را در یک جای امن و دور از دسترس بچه‌ها (حتی آویزان در یک چاه آب) نگه می‌داشتند تا در شب یلدا برای مهمانان بیاورند. گذاشتن گل‌های طبیعی و سبزه روی سفره چله شو یک رسم دیگر در میان آداب و رسوم شب یلدا در مازندران است.
هندوانه بخورید تا دندان درد نگیرید
خوردن هندوانه در آداب و رسوم شب یلدا در مازندران، مثل سایر نقاط ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. آملی‌ها معتقدند اگر در شب یلدا هندوانه بخورند دچار سکته قلبی و خفقان نمی‌شوند. اهالی تنکابن هم معتقدند خوردنی‌های شب چله بهتر است چهل عدد باشد و مهم‌ترین خوراکی از این چهل عدد هندوانه است چرا که با خوردن هندوانه شب اول چله از گرمای تابستان سال دیگر جلو گیری می کند. ساروی‌ها هم می‌گویند اگر کسی در شب یلدا یک قاچ هندوانه بخورد در طول سال به دندان درد مبتلا نمی‌شود و کسی هم که حاجتی دارد در این شب حاجت روا می‌شود.
در برخی از روستاهای مازندران هم برای خیر و برکت یک بره سفید کوچک می‌خرند و به خانه می‌آورند. در سال‌های دور اهالی روستاهای دور افتاده که به بستنی دسترسی نداشتند با برف و شکر یک ترکیب سرد و خوشمزه درست می‌کردند تا شب یلدا فالوده هم میل کرده باشند. در سال‌های دورتر شام شب چله در اغلب شهرهای مازندران برنج با گوشت خروس بود ، اما در سال‌های اخیر اردک ، غاز، بوقلمون ، ماهی ( به ویژه ماهی سفید شکم پر ) به سفره شام شب چله اضافه شده است.
پخت انواع کیک و شیرینی محلی برای شب یلدا
کیک و انواع شیرینی دستپخت زنان و دختران ، از جمله خوشمزه‌ترین تنقلات و دسر شب یلدا یا چله شو هستند. یکی از خوشمزه‌ترین شیرینی‌های خانگی که در گذشته برای چله شو پخته می‌شد «پشت زیک» یا همان سوهان کنجدی بود که با نیشکر درست می‌شد. این شیرینی ساده که شامل شکر،کنجد یا گردو است حسابی میان میهمانان طرفدار داشت. طرز تهیه شیرینی پشت زیک هم ساده و جالب است. برای تهیه این شیرینی شکر را به اصطلاح «مات» می‌دهند، به این ترتیب که شکر را تا وقتی که به حالت عسلی دربیاید حرارت می‌دهند. سپس کنجد یا گردوی خرد شده را به آن اضافه می‌کنند و با وردنه پهن می‌کنند و وقتی که سرد شد شیرینی را به صورت لوزی برش می‌دهند.
کلاردشتی‌ها «تودلی» می‌خورند
شب یلدا یا به زبان محلی “چله شو” یا “چله شِی “در زندگی مردم کلاردشت آیین و رسوم خاصی دارد. در این شب، زنان خانه از صبح روز آخر پاییز خانه را برای بر پایی یک مراسم کوچک سنتی آماده می کنند . برخی از خانواده‌ها در شب یلدا، پیش یا پس از خوردن شام، برای شب نشینی به خانهً خویشاوند بزرگ‌تر می‌روند. در مراسم شب یلدای کلاردشتی‌ها ابتدا با میوه و شیرینی از میهمانان پذیرایی می‌شود و خانم خانه، شام را معمولا دیر سرو می‌کند.
کلاردشتی‌ها برای شام شب یلدا حتما برنج می‌پزند چرا که مردم منطقه اعتقاد دارند که این شب یک شب خوب و شادی‌آور است و شگون ندارد که بدون غذا باشند. سفره شام معمولا شامل بورانی اسفناج، کوکو سبزی، سبزی پلو با مرغ، بوقلمون یا ماهی گرده‌بیج که در واقع ماهی سفید شکم پر یا به اصطلاح خودشان «تودلی» است. کلاردشتی‌ها سبزی پلو را با سبزی فراوان و روغن گوسفندی طبخ می‌کنند. به سلیقه زنان خانه شاخه‌ای از گل یا سبزه هم در سفره چله شو قرار داده می‌شود. ماهی سفید غذای شب یلدا در گیلان هم هست و خوردن آن بر هر گیلانی واجب است.
شب یلدا؛ شب عیدی برای تازه عروس‌ها
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در مازندران عیدی دادن به کوچک‌ترهاست. یک رسم دیگر این است که دختران جوان صورت خود را می‌پوشانند و به میان جمع می‌روند. اگر دیگران بتوانند فرد را تشخیص بدهند نشانه خوبی است و به قول معروف احتمالا بخت آن دختر باز می‌شود. از سوی دیگر اگر خانواده‌ای در آن سال برای پسرشان نامزد گرفته باشند به اصطلاح برای او خرجی می‌فرستند. این خرجی شامل موادی مثل مرغ، ماهی، اردک یا بوقلمون در کنار تمام میوه‌ها، آجیل و شب‌چره‌های شب یلدا است.
در شهرستان کلاردشت برای دخترانی که عقد کرده‌اند و هنوز در خانه پدر هستند از طرف خانواده داماد شام می‌فرستند. به این ترتیب که تمام مایحتاج شب یلدا به علاوه بوقلمون،مرغ یا ماهی و یک بشقاب کوکو سبزی را در یک سینی می‌چینند و به همراه یک هدیه که اصطلاحا به آن “تیکه‌ای” می‌گویند بعد از غروب آفتاب به در خانه عروس می‌فرستند. شب نشینی «چله شو» در این منطقه معمولا تا نزدیکی های صبح ادامه دارد. برخی هم معتقدند اگر کسی در این شب بخوابد روزی و درآمدش کم می‌شود.
دلجویی از خانواده‌های عزادار 
دلجویی از خانواده‌های عزادار که پیش از شب یلدا عزیزی را از دست داده‌اند یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا در مازندران است. در صورت وقوع چنین اتفاقی اهالی فامیل و دوستان چندان به شادی نمی‌پردازند و بزرگان و بستگان درجه یک، شب چله را در این خانواده ها سپری می کنند تا از آن‌ها دلجویی کنند. علاوه بر این اگر دو خانواده قصد داشته باشند با هم وصلت کرده و دختر و پسرشان را عروس کنند یکی از خوش‌یمن‌ترین شب‌ها را برای گذاشتن قول و قرار عقد و عروسی چله شو یا همان شب یلدا می‌دانند. بزرگان قوم اعتقاد دارند که در این شب زمین نفس می کشد و از این به بعد روزها به اندازه یک «جو» بلند شده و شب ها کوتاه می‌شوند.
فال حافظ در شب یلدا
معمولاً در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفالی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری...» یا هر چیزی شبیه به این.
این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلداست که امروزه با فن‌آوری روز نیز به‌روز شده. به طوری که در بعضی خانواده‌ها به جای کتاب حافظ، از فال‌نامه، نرم‌افزار تفعل مجازی در رایانه، پایگاه‌های اینترنتی ویژه فال، نرم‌افزارهای ویژه تلفن همراه، سامانه پیام کوتاه یا پیامک و... برای انجام این رسم استفاده می‌کنند که سرگرمی ‌خوبی برای خانواده‌ها در این شب بلند سال است.