بررسی وضعیت و نقش استارت آپ ها در رونق بخش کشاورزی

پژوهش خبری صدا وسیما: با وجود آنکه بارها از ظرفیت کشاورزی ایران به ویژه محصولات منحصر به فرد صحبت می‌شود، اما هیچ گاه تلاشی برای شکوفایی این ظرفیت‌ها به کار گرفته نشده است چرا که این بخش برای ارتقای کیفی، قیمت عادلانه محصول، شناسایی بازارهای صادراتی و حذف واسطه‌ها به خدمات استارت‌آپی نیاز دارد که متأسفانه در کشور مغفول مانده است. از آنجا که نفوذ شبکه موبایل و اینترنت در مناطق روستایی به سرعت در حال افزایش است، این امر پدید آورنده فرصتی است که استارت آپ‌ها با استفاده از آن به حل مشکلات کشاورزان و رونق این بخش بپردازند چرا که کشاورزی یکی از ارکان اصلی اقتصاد به شمار می‌رود که از منظر امنیت غذایی و ایجاد اشتغال از جایگاه ویژه ای برخوردار است. استارت آپ‌ها مزایای متعددی همچون تسهیل فروش محصولات کشاورزی، توسعه صادرات، حذف واسطه‌ها برای خریداران و فروشندگان، تسهیل استفاده کشاورزان از ماشین آلات و غیره را به عهده دارند و بدین منظور بسیاری از مسئولان بر این باروند تا با استفاده از این فعالیت نوآورانه مشکلات بخش کشاورزی را پایان دهند. با وجود ظرفیت‌های منحصر به فرد کشاورزی ایران و تأثیر بسزای خدمات استارت‌آپی در این بخش، اما جای آن در بخش کشاورزی خالی است. در همین راستا و برای تحلیل و بررسی بیشتر وضعیت موجود و نقش استارت آپ ها در بخش کشاورزی کشور مصاحبه ای با آقای دکتر حمیدرضا مختاری اسکی، مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری راه اندازی کسب و کارهای نوپای کشاورزی انجام شده که مهمترین بخش های آن در این پژوهش ارائه می شود.

 ضرورت و اهمیت استارت‌آپ ها در بخش کشاورزی
استارت‌آپ یا کسب و کار نوآفرین سازمانی کوچک و موقتی است که با نوآوری منحصر به فردی در یک فضای عدم قطعیت ارزش آفرینی می‌کند. این واحدهای کارآفرین در جستجوی چالش‌ها و فرصت‌های موجود در بخش‌های گوناگون اقتصادی و گاهی اجتماعی جامعه آنها را یافته و با ارائه‌ی راه‌حل‌های نوآورانه ارزش تولید می‌کنند. زنجیره‌ی ارزش در کشاورزی که از تامین نهاده‌ها و تولید آغاز و تا فرآیندهای پیشتیبانی از مشتری یعنی پس از فروش تداوم دارد؛ مهم‌ترین پایه برای یافتن چالش‌ها و فرصت‌ها برای استارت‌آپ‌هاست.
بر این پایه کشاورزی ایران که دیری بدون نوآوری یا صرفا با نوآوری بسته (R&D) روزگار گذرانده ‌است به شدت محتاج ذهن‌های کنجکاو و چالاکی است که با کنکاش در هزارتوی زنجیره‌ی ارزش محصولات کشاورزی از گره‌گاه‌های آن رازگشایی کرده و راه‌حل‌های نوآورانه مبتنی بر فناوری‌های نو ارائه کنند. از مشکلات مهم کشاورزی کشور می‌توان به زنجیره‌ی معیوب تامین محصولات کشاورزی برای بازارهای خرده فروشی، خرده مالکی شدید، افزونی تعداد واسطه‌های زائد، دانش پائین بهره‌برداران شامل زارعان، دامپروران، ماهیگیران، صاحبان مشاغل خرد و خانگی و ... نام برد. امروز برای همه‌ی موارد گفته شده استارت آپ هایی با ایده‌های ناب پدید آمده که می‌توانند گره‌گشایی کنند.
 وضعیت استارت آپ های بخش کشاورزی در جهان
چند کشور در دنیا به طور سنتی در حوزه ی استارت آپی فعال هستند که در راس آنها آمریکا قرار دارد. مفهوم استارت آپ از حوزه ی فناوری اطلاعات و به ویژه دره‌ی سیلیکون (Silicon Valley) در آمریکا ظهور کرده است؛ طبیعی است که کاربردهای آن در کشاورزی نیز در همان جا بسط و توسعه یافته باشد. در سال 2019 هند اعلام کرد که بیش از 450 استارت آپ در بخش های مختلف زنجیره ی ارزش کشاورزی خود دارد. یکی از شعارهای تبلیغاتی «مودی» نخست وزیر هند در زمان انتخابات، استفاده از ظرفیت‌های استارت آپ ها برای توسعه کشور به ویژه در بخش کشاورزی بود. به این ترتیب باید وضعیت استارت آپ ها در کشورهای درحال توسعه و توسعه یافته را تفکیک کرد. در کشورهای توسعه یافته استارت آپ های بخش کشاورزی با استفاده از ظرفیت سازی هایی که در بخش های بالادستی اقتصاد آن کشورها ایجاد شده به طور طبیعی رشد کرده اند در حالی که در کشورهای در حال توسعه دولت به سختی در تلاش است که با ابزارهای گوناگون فضایی را برای توسعه استارت آپ ها ایجاد کنند. اقتصادهای نوظهور مثل اندونزی، برزیل، چین و روسیه و هند در میان سرآمدان توسعه زیست بوم استارت آپی قرار دارند. برخی کشورها مانند گرجستان و استونی نیز زیست بوم های شگفت انگیزی را ایجاد کرده اند.

وضعیت استارت آپ های بخش کشاورزی در ایران
استارت‌آپ‌های بخش کشاورزی مانند همه‌ی نهادهای دیگر در یک زیست ـ بوم قابل تعریف هستند. این زیست بوم شامل سیاستگذاران دولتی، رهبران محلی، نهادهای تامین مالی، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و مراکز نوآوری، شتاب دهنده‌ها و ده‌ها نهاد و سازمان شناخته و ناشناخته‌ی دیگر هستند. برای مثال نقش نهادهای خیریه در توسعه استارت‌آپ‌های کشاورزی هنوز مورد تامل جدی قرار نگرفته است در حالی که در کشورهای توسعه یافته نهادهای خیریه از جمله ارکان تاثیرگذار توسعه ی زیست ـ بوم نوآفرینی محسوب می شوند. هم اکنون در کشور ما حدود 200 استارت آپ در بخش کشاورزی فعال است که در پروژه‌ی راه‌اندازی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی دارای شناسنامه هستند. در میان آنها حدود پنجاه استارت آپ در مرحله‌ی رشد سریع تری قرار دارند و می‌توان گفت از مراحل رشد اولیه خارج شده‌اند.

 چالش ها و فرصت های کلیدی حوزه کشاورزی
چالش و فرصت در تعامل با هم هستند و هر چالش می تواند ده ها فرصت را ایجاد کند. چالش‌های مهمی که در سالیان اخیر مورد توجه استارت آپ های بخش کشاورزی قرار گرفته است عبارتند از آب، واسطه های زائد در تامین محصولات کشاورزی، کمبود شدید داده های سالم و پردازش آنها، سلامت غذا، ضایعات محصولات کشاورزی، کمبود آگاهی و دانش بهره برداران کشاورزی و ... البته دقت در چالش های گفته شده نشان می دهد که بعضی از آنها ممکن است کلید باشند. برای مثال هرچند کمبود آب مشکلی زیست محیطی و وابسته به طبیعت است ولی کمبود آگاهی بهره بردار به میزان زیادی می‌تواند ضرر و زیان های ناشی از کمبود آب را افزایش دهد. در میان کسب و کارهایی که در سالیان اخیر در پی بروز چالش های گفته شده پدید آمدند می‌توان به استارت آپ های داده پردازی یا فضا پایه، خرده فروشی های اینترنتی، بازارگاه های اینترنتی، و شرکت های دانش بنیان تولید محصولات فنی آبیاری هوشمند اشاره کرد.

 مهمترین استارت آپ ها و کارکرد آنها در بخش کشاورزی
کشمون: استارت آپی در حوزه ی تامین زعفران، زرشک و عسل از کشاورزان برای مصرف کننده نهایی از طریق یک مدل کسب و کار مبتنی برای ایجاد ارزش برای طرفین. مستقر در کارخانه نوآوری آزادی. از نوع B2C
بینجبار: استارت آپی در حوزه ی تامین برنج از سمت شالیزارهای مازندران برای مصرف کننده نهایی در داخل و خارج کشور. مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه مازندران. از نوع B2C
باسلام: یک بازارگاه (market place) حاوی صدها غرفه برای کسب و کارهای خرد و خانگی که محصولات آنها را به فروش می رساند. هرچند که به طور مستقیم به کشاورزی مربوط نیست ولی اغلب محصولات آن را فرآورده های کشاورزی تشکیل می دهند و ظرفیت خوبی برای اصلاح نظام خرده فروشی محصولات کشاورزی به طور مستقیم از روستاهای کشور را دارد. در پارک علم و فناوری دانشگاه قم مستقر است. از نوع B2C
کشت کالا: یک پلتفرم تامین نهاده ها و محصولات کشاورزی به صورت عمده است. تا سال قبل در منطقه آزاد ارس مستقر بود و امسال سرمایه گذار جدیدی یافته که مکان مستقلی را تامین کرده است. از نوع B2B
هانیلی: استارت آپ تامین عسل در تبریز. مستقر در مرکز رشد پست. از نوع B2C
هنگیبی: استارت آپ تامین عسل در سنندج. مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه کردستان. از نوع B2C
واجارو: استارت آپ تامین محصولات خانگی و محلی در رشت. مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه گیلان. از نوع B2C
کشتیار: استارت آپ داده پردازی با استفاده از داده های فضاپایه برای پیش بینی سطح زیر کشت و مدیریت مزرعه. مستقر در سازمان فضایی کشور

 کارکرد و وضعیت استارت آپ های بخش کشاورزی در دوران شیوع کرونا
آمارهای جهانی هم نشان می دهد که استارت آپ های نوپا آسیب چندانی در این مرحله از همه گیری کرونا ندیده اند و در ایران هم استارت آپ هایی که تحت پایش پروژه ی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی هستند شاید وضعیت مطلوبی نداشته باشند ولی آسیب جدی ندیده اند. خبر خوب این است که همه گیری کرونا در کنار همه‌ی مصائبی که برای ملت ایران داشته و در جای خود دردناک است فرصت هایی را برای آزمودن شیوه‌های جدید انجام کار پدید آورده است. برای مثال در همین دوره برخی از استارت آپ های کشاورزی همچون کشمون افزایش سرمایه داده و با سرمایه گذار جدید وارد قرارداد شده اند. برخی دیگر همچون بروزرسان فروش دو برابری و گسترش ناوگان حمل و نقل را تجربه کرده اند.

 برنامه ها و سیاست های دولت برای توسعه استارت آپ های بخش کشاورزی
آغاز فعالیت استارت آپ ها در بخش کشاورزی ایران از دل پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد کشاورزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) آغاز و با فعالیت‌های معاونت علم و فناوری رئیس جمهور سرعت بیشتری یافت. از سال 1397 در وزارت جهاد کشاورزی نیز متولی ویژه‌ای برای رسیدگی به رشد و توسعه‌ی زیست ـ بوم نوآفرینی آغاز به کار کرد.
پروژه‌ی راه‌اندازی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی را وزیر وقت جهاد کشاورزی آقای مهندس حجتی در تیر ماه 1397 با انتصاب حمیدرضا مختاری به عنوان مجری پروژه کلید زد. این پروژه در مرحله اول نقشه ی راه کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی یا همان استارت آپ ها را طراحی و از آن تاریخ یک بار ویرایش کرد. نقشه‌ی راه کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی مطابق شکل زیر بر پنج پایه بنا شده است:

نخست، فرهنگ سازی: آگاهی بخشی به مدیران و کارکنان وزارت جهاد کشاورزی در سطوح مختلف برای پذیرش فرهنگ بومی استارت آپی کشاورزی و کمک به توسعه آن و سپس گسترش این فرهنگ به جامعه بهره بردار کشاورزی کشور. آموزش های ضمن خدمت به صورت حضوری و آنلاین، برگزاری تورهای آموزشی بازدید از مراکز نوآوری و برگزاری نمایشگاه هایی با حضور استارت آپ های کشاورزی، برگزاری مصاحبه ها و برنامه های رادیو تلویزیونی و استفاده از فضای دیجیتالی برای آگاهی رسانی از جمله ابزارها و روش های فرهنگ سازی است.

دوم، توانمندسازی: عموما از طریق آموزش‌های کوتاه مدت و غیر رسمی در نهادهای مرتبط همچون مراکز نوآوری و مراکز رشد صورت می پذیرد. مراکز آموزش کشاورزی کشور نیز در این ارتباط وظایفی را بر عهده گرفته اند. این بخش به صاحبان ایده ها و تیم های استارت آپی تعلق دارد که در مراحل اولیه کار قرار دارند. از جمله مهارت هایی که این گروه ها باید داشته باشند تا بتوانند کسب و کارهای موفقی را ایجاد کنند می توان به مهارت ارائه مطلب، خلاقیت، تحلیل های مالی، مدیریت، ارتباطات بین المللی، ... اشاره کرد.

سوم، نهادسازی: ماندگاری تجربیات موفق و خوب مستلزم نهادسازی در همه ی ابعاد است. دولت‌ها در همه جای دنیا و در همه‌ی انواع اقتصادها نشان داده اند که مداخلاتشان در اقتصاد و جامعه در اغلب موارد بی جاست. پس کاهش مداخلات غیر لازم دولت در این برنامه نیز پیش بینی شده است. واگذاری بخشی از امور دولت در حوزه‌ی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی از طریق تاسیس نهادهای غیردولتی و واگذاری امور به آنها میسر است. در این راستا تاسیس مراکز نوآوری کشاورزی از طریق بخش خصوصی و انجمن صنفی استارت آپ های بخش کشاورزی دنبال شد و تاکنون یک مرکز نوآوری به نام وستا در کرج تاسیس و انجمن صنفی در حال تاسیس است. از سوی دیگر پروژه کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی ماهیتا یک مجموعه موقتی است که با تغییرات دولت ها ممکن است دچار نوساناتی شود. با دو سال تجربه کاری تصمیم بر آن شد که این پروژه تبدیل به یک ساختار سازمانی مستقل به نام «مرکز نوآفرینی کشاورزی کشور» زیر نظر وزیر جهاد کشاورزی شود.

چهارم، تسهیل گری: امکانات زیادی از جمله نیروی انسانی متخصص، عرصه و اعیان و زمین های زراعی و ماشین آلات کشاورزی، کلاس و امکانات آموزشی و آزمایشگاه های تحقیقاتی بی شماری در واحدهای گوناگون وزارت جهاد کشاورزی در کشور وجود دارد. وزارت جهاد کشاورزی با درک نیازهای استارت آپ ها به این امکانات تصمیم به واگذاری آنها به صورت اجاره با تسهیلات ویژه در راستای ماموریت های خود گرفته است. برای مثال واگذاری زمین و امکانات برای راه اندازی مراکز نوآوری کشاورزی، استفاده از امکانات آزمایشگاهی با تعرفه های منطقی و تسهیلات ویژه برای استارت آپ ها و ... از این گونه تسهیلات است. کمک به استارت آپ هایی که در مراحل رشد بالاتری هستند از طریق صندوق های تامین مالی مستقر در بخش کشاورزی نیز از جمله راه کارهای دیگر است.
پنجم پایش: فرایند پایش استارت آپ های کشاورزی به شیوه های گوناگون در حال انجام است.

 موانع و چالش های استارت آپ های بخش کشاورزی
باید درک کنیم که دو عنصر موانع و چالش ها برای استارت آپ ها یکسان نیست. چالش ها فرصت ساز هستند و هرچند که موانع قابل رفع‌اند اما دشوارترند. چالش های مهم پیش روی استارت آپ های بخش کشاورزی عبارتند از:
کمی اطلاعات مسئولان دولتی: بخش اعظم مدیران دولتی هنوز آگاهی درستی از نقش و اهمیت استارت آپ ها در توسعه کشاورزی کشور ندارند؛
بهره برداران ناآگاه: بهره بردارکشاورزی از زارع خرده پا تا مدیر صنایع تبدیلی و تکمیلی را در بر می گیرد؛
نقصان های زیست ـ بوم نوآفرینی کشاورزی: زیست بوم نوآفرینی کشاورزی ایران مانند پازلی است که قطعات آن هنوز یا شکل نگرفته یا خوش بینانه درست در کنار هم جای نگرفته اند. تعداد کم مراکز نوآوری، صندوق های جسورانه، منتورها و مشاورهای کسب و کار و کشاورزی و ... از مهمترین نقصان های زیست بوم نوآفرینی بخش کشاورزی محسوب می شود.
نبود قانون برای حمایت از استارت آپ های بخش کشاورزی
کمبود سرمایه
کمبود دانش و مهارت نزد تیم های استارت آپی مانند مهارت کار تیمی، ارائه مطلب و ...

 رابطه استارت آپ ها با کارآفرینی و اشتغالزایی
به تعبیری دیگر می‌توان استارت آپ را نوعی نگاه برای حل مسائل دانست. در این نوع نگاه که درست بر خلاف نگاه غالب دولتی است، آغازی کوچک با تعداد کمی نیروی انسانی، بدون پول یا سرمایه ای اندک ولی مدل کسب و کاری هوشمندانه و منحصر به فرد که در طی زمان به تدریج اصلاح می شود و رشد نمایی مد نظر است. این نوع نگاه می‌تواند به نوآوری انفجاری (disruptive innovation) منجر شود که خود باعث پدید آمدن شرکت های بزرگی در دنیا همچون «فیس بوک» و «گوگل» و در ایران دیجی کالا و اسنپ شده است. در طرحی که از طرف وزارت جهاد کشاورزی در حال بررسی است وعده ایجاد 60 هزار شغل پایدار از طریق توسعه ی زیست ـ بوم استارت آپی داده شده است.

 وضعیت سرمایه گذاری در استارت آپ های بخش کشاورزی کشور
نخستین صندوق سرمایه گذاری جسورانه کشاورزی هم اکنون در موسسه آموزش و ترویج کشاورزی کشور در حال پیگیری است و امید می رود تا پایان امسال این صندوق بتواند بخش مهمی از سرمایه گذاری لازم برای توسعه زیست بوم نوآفرینی کشاورزی کشور را تامین کند.

 جمع بندی
در ایران اگرچه استارت آپ‌ها در بخش صنعت و خدمات به خوبی شکل گرفته است اما در بخش کشاورزی به سبب سنتی بودن، از این موضوع بی‌بهره مانده است. در حالی¬که این امر می‌تواند مزایای فراوانی برای کشاورزان در برداشته باشد. در شرایط کنونی کشاورزان در بحث خرید محصولات کشاورزی مجبورند محصولات خود را با هر قیمتی که دلالان تعیین می‌کنند، به بازارهای هدف صادر کنند. این در حالی است که یک استارت آپ قوی در این بخش می‌تواند شبکه‌ای شفاف برای خرید و معاملات کشاورزی ایجاد کند. با توجه به اینکه بسیاری از روستاها به اینترنت پر سرعت مجهز هستند، به سهولت می‌توان با توان و دانش داخلی و به-کارگیری جوانان مستعد در حوزه کشاورزی فضایی را به وجود آورد که محصولات کشاورزی بدون واسطه از تولیدکننده به مصرف کننده عرضه شود.
فروش مستقیم محصولات کشاورزی بدون واسطه بیانگر کاهش هزینه تأمین کالا و در نهایت فروش محصول با قیمت عادلانه است. البته استارت آپ‌ها باید توسط بخش خصوصی و تشکل‌ها ایجاد شود و تنها وزارت جهاد کشاورزی تسهیلات لازم را در اختیار جوانان خلاق این حوزه قرار دهد و به سهولت برای آنها مجوز صادر کند.

پژوهشگر: علی قنبری شیر سوار

منابع در آرشیو پژوهش خبری موجود است.